Meble menonitów – imigrantów z Europy

Co oznacza termin ?

Główne rodzaje mebli

Tradycje, których źródła leżą w delcie Wisły

Narodziny tradycji menonickiej

Wędrująca tradycja

Migracja do Nowego Świata

Zanikanie tradycji

Pilęgnowanie tradycji

Muzea posiadające podobne kolekcje mebli menonitów

For Further Reading

Cradle made by Jacob Kauffman, ca. 1880

Co oznacza termin ?

W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XIX wieku menonici emigrowali z Prus, Polski i południowej Rosji , żeby się osiedlić na Wielkich Równinach Północnej Ameryki. Większość mogła zabrać ze sobą jedynie skrzynie, które służyły jako podróżne kufry.

Wśród imigrantów byli wykwalifikowani stolarze wytwarzający meble do nowych domów budowanych na Równinach. Meble te były wykonywane i zdobione na wzór tych , które pozostawili w Europie.

Ogólnie rzecz biorąc meble menonitów były duże, solidne i wykonane z drewna jesionowego lub sosnowego.Zdobiono je intarsją z forniru, farbą lub bejcą.

Główne rodzaje mebli

Meble menonitów przybyłych z Europy mają specyficzną formę, funkcję i styl.Tradycje kulturalne przywiezione z Żuław Wiślanych (Polska) były różne od tych kultywowanych przez menonitów pochodzenia niemieckiego zamieszkujących Pensylwanię lub od tradycji Amiszów, gdyż w obu tych przypadkach źródła ich tradycji tkwią w Szwajcarii i południowych Niemczech.

Poszczególne meble mają swoje nazwy w języku dolnoniemieckim (Plautdietsch).

Niektóre przedmioty, takie jak: zegar (Klock), krzesło (Stool), ława użytkowa (Benkj), szafka na narzędzia ((Schrup), były powszechnie używane w Północnej Europie zarówno przez menonitów jak i nie-menonitów.

Złącza szaf i skrzyń używane przez menonickich stolarzy to: wcistka z podwójnym jaskółczym ogonem, wczep skośny, złącze czopowe, połączenie na wpust i wypust (własne pióro) i złącze kołkowe. Mniej znaną techniką połączeń jest stosowanie drewnianych ściągów z klinami, często używanych do łączenia górnej i dolnej skrzyni szafy z jej centralną częścią.

Tradycje, których źródła leżą w delcie Wisły

Tradycje meblarskie menonitów osiadłych na Wielkich Równinach wywodzą się z Żóław Wiślanych w północnej Polsce.

Kaszubi, słowiańscy chłopi, wcześni mieszkańcy delty Wisły, malowali drewniane, ręcznie robione meble, między innymi skrzynie posagowe i kołyski.

Gdańsk (Danzig) i Elbląg (Elbing) były ośrodkami, w których rzemieślnicy skupieni w cechach wykonywali przedmioty dla polskiej szlachty i arystokracji. Stolarze cechowi robili pięknie inkrustowane skrzynie posagowe i szafy.

Na początku dziewiętnastego wieku na terenach gdzie mówiono po niemiecku, wyłaniająca się klasa średnia zaczęła kupować meble w stylu Biedermeier. Neoklasyczne formy i ornamentacja przypominały styl cesarstwa francuskiego i angielskiej regencji.

Narodziny tradycji menonickiej

W szesnastym wieku, uciekając przed prześladowaniami religijnymi w Niderlandach, menonici znaleźli schronienie w delcie rzeki Wisły. Nauczyli się dialektu dolnoniemieckiego tamtych okolic, a następnie języka wysokoniemieckiego, kiedy region ten stał się częścią Prus w 1772 roku.

Budując kościoły i domy na terenie delty menonici zachowali wiele tradycji holenderskich. Jednocześnie na ich budownictwo wywarł wpływ lokalny sposób budowania i urządzania domów, jak również kształt i ornamentyka mebli. I tak oto styl w architekturze i budowie mebli charakterystyczny dla mieszkańców Żuław stał się częścią tradycji menonickiej.

Wędrująca tradycja

Kiedy Żuławy Wiślane zostały przejęte przez Prusy w 1772 roku cesarz Fryderyk Wielki nałożył na menonitów ogromne podatki i skasował specjalne przywileje, takie jak dzierżawienie gruntów oraz zwolnienie ze służby wojskowej. Niektórzy menonici zaczęli szukać sposobności na poprawę bytu. Możni w centralnej Polsce i w Rosji poszukiwali pracowitych robotników do wyrębu lasów i przygotowania ziemi pod uprawę.Obietnice przyznania ziemi i tolerancji religijnej przyciągnęły menonitów z Żuław Wiślanych jak również tych mających swoje korzenie w Szwajcarii.

Rosyjska caryca Katarzyna Wielka zaprosiła menonitów,żeby ci kolonizowali nowo podbite ziemie wzdłuż Dniepru. W latach 1789 1802, jakieś 460 menonickich rodzin przeniosło się z Żuław do Chorycy na południu Rosji (obecnie Ukraina). Przeważnie byli to ludzie ubodzy, nie posiadający żadnej ziemi.

Druga fala migracyjna z Żuław Wiślanych miała miejsce między rokiem 1804 i 1835; utworzono wówczas kolonię Mołoczna. Wśród tych osadników byli też ludzie zamożniejsi, którzy mogli zatrudniać rzemieślników. W miarę jak rodziny się rozrastały owe pierwsze kolonie, Chortyca i Mołoczna, dały początek szeregu koloniom-córkom na terenie całej Rosji.

W XIX wieku osady menonickie były przeważnie samowystarczalne i uniezależnione od polskich czy rosyjskich sąsiadów.. W tych zamkniętych enklawach nadal wyrabiano meble zgodnie z tradycją wywodzącą się z Żuław Wiślanych.

Migracja do Nowego Świata

Europejski nacjonalizm i militaryzm połowy XIX wieku stał się znów ciężarem dla menonitów.Ponowny wymóg służby wojskowej i brak ziemi spowodowały, że pruscy, polscy i rosyjscy menonici zaczęli rozważać emigrację za ocean. Obietnica niedrogiej i żyznej ziemi sprawiła, że w latach 1873 – 1884 około 18000 menonitów opuściło Europę, żeby osiedlić się na Wielkich Równinach Ameryki Północnej.

Menonici wieżli ze sobą meble, które można było rozłożyć na części i przewieżć jako pakunki.Skrzynie posagowe służyły za kufry podróżne.Ale tradycje meblarskie mieli menoniccy rzemieślnicy w swych głowach i rękach.

Zanikanie tradycji

Imigranci przybyli do Ameryki Północnej kontynuowali stuletnią tradycję robienia mebli pochodzącą z Żuław. Jednak w ciągu 35 lat osadnictwa na Równinach ten rodzaj mebli zaczęto uważać za przestarzały.

Zamożni menonici meblowali swe domy wyrobami amerykańskimi zgodnie z obowiązującą modą i kupowali je w ST. Louis, Kansas City, Topeka lub Omaha.Niedrogie, produkowane na masową skalę meble były łatwo dostępne w sklepach lub można je było zamówić z katalogów.Wykwalifikowani rzemieślnicy menoniccy wykonujący meble na zamówienie nie mogli konkurować z tanimi produktami fabrycznymi. Wobec tego swój czas, energię i umiejętności przenieśli na uprawianie ziemi, budowę domów oraz tworzenie małego biznesu.

Pilęgnowanie tradycji

W 2001 roku kolekcja mebli menonitów – imigrantów należąca do Kauffman Museum została wpisana na oficjalną listę jako jeden z projektów organizacji Save America’s Treasures (“Zachować Skarby Ameryki”) będącej spółką państwowo-prywatną zawiązaną między White House Millennium Council („Biały Dom – Komitet do Obchodów Millenium”) i National Trust for Historic Preservation („ Narodowy Fundusz na rzecz Konserwacji i Ochrony Zabytków”).

Muzea posiadające podobne kolekcje mebli menonitów

Mennonite Heritage Museum
Goessel, Kansas

Mennonite Settlement Museum
Hillsboro, Kansas

Heritage Hall Museum
Freeman, South Dakota

Heritage House Museum
Mountain Lake, Minnesota

Mennonite Heritage Village
Steinbach, Manitoba, Canada

Literatura uzupełniająca

Bird, Michael S. 1994. Canadian Country Furniture, 1675-1950. Toronto: Stoddart.

Janzen, Reinhild Kauenhoven. 2000. “Keeping Faith and Keeping Time: Old Testament Images on Mennonite Clocks.” Mennonite Life, December 2000, http://www.bethelks.edu/mennonitelife/2000dec/reinhild_janzen_article.html.

Janzen, Reinhild Kauenhoven. 1994. “Mennonite Furniture: The Dynamics of a Migrant Cultural Tradition,” Kansas Quarterly 25(2): 31-45.

Janzen, Reinhild Kauenhoven. 1992. “Sources and Styles of the Material Culture Life of Mennonites in the Vistula Delta.” Mennonite Quarterly Review, April: 167-198.

Janzen, Reinhild Kauenhoven and John M. 1991. Mennonite Furniture: A Migrant Tradition (1776-1910). Intercourse, PA: Good Books.

Wystawa pt.: „Meble menonickich imigrantów” oraz ta broszura powstały dzięki wsparciu następujących instytucji: Kauffman Museum Association „(Towarzystwo Muzeum Kauffmana”), Institute of Museum and Library Services („Instytut Usług Muzealnych i Bibliotecznych”) –jest to agencja federalna zajmująca się wdrażaniem innowacji oraz popieraniem kształcenia i kierowania interesującymi projektami, the Herbert Funk Family („Fundacja Rodziny Herbert Funk”) i Kansas Humanities Council („Urząd do Spraw Kultury w Stanie Kansas”) – organizacja niezarobkowa popierająca badanie historii, myśli i tradycji – wszystkiego tego co kształtuje nasze życie oraz otoczenie w którym żyjemy.